Baráttan var löng og ströng

— saga kvennabaráttunnar nær yfir meira en heila öld og enn þarf að taka á —

Vont er að láta leiða sig,

leiða sig og neyða.

Verra að láta veiða sig,

veiða og meiða.

Vont er að vera háð, verst að lifa af náð.

Gott að vera fleyg og fær

frjáls í hverju spori.

Sinnið verður sumarblær,

sálin full af vori.

Þannig orti Ólöf Sigurðardóttir frá Hlöðum um aldamótin 1900. Ólöf var íslensk ljósmóðir og skáld. Hún lærði ljós­móður­fræði hjá Jónassen lækni í Reykjavík og fór síðan til fram­­haldsnáms í Kaupmanna­höfn. Eftir heim­­komuna var hún um fimm ára skeið ljósmóðir í Reykjavík. Hún giftist Halldóri Guðmunds­syni trésmið og fluttu þau norður að Hlöðum í Hörgárdal og við þann bæ er Ólöf jafnan kennd. Þar bjó hún yfir þrjátíu ár. Ljóð Ólafar eru brennd marki erfiðs uppvaxtar og þeirra viðja sem ónógt frelsi bindur. Hún kynntist Þorsteini Erlingssyni skáldi í Reykja­vík sem augljóslega hefur haft áhrif á hana. Á Hlöðum átti hún gott samneyti við Ólaf Davíðsson þjóðsagnasafnara frá Hofi í Hörgárdal sem drukknaði í Hörgá í heimför frá Ólöfu. Í ljóðum Ólafar kemur fram sterk tilhneiging til að búa við frelsi og vera öðrum óháð auk undirtóna um ástarsöknuð. Ólöf orti undir áhrifum frá raunsæisstefnunni og bera ljóð hennar skýran vott sjálfstæðrar hugsunar konu sem engan lét kúga sig til hlýðni. Nokkuð óvenjulegt á þeim tíma.

Ólöf Sigurðardóttir var með fyrstu kvenréttindakonum hér á landi. Hún hafði sótt sér menntun og nýtti sér meðfædda rithæfileika til þess að koma hugsunum sínum á framfæri. Á sama tíma og Ólöf sat við eldhúsgluggann á Hlöðum og fékkst við ritstörf fór að draga til tíðinda í Reykjavík. Bríet Bjarnhéðinsdóttir frumkvöðull í íslenskri kvennabaráttu flutti fyrst íslenskra kvenna opinberan fyrirlestur árið 1887. Þar fjallaði hún um hagi og réttindi kvenna. Í þessum fyrirlestri sagði hún meðal annars. „En konurnar eru frá fæðingunni ákvarðar til sinna vissu starfa, sem kölluð hafa verið kvennaverk, hvort sem þeim mundu láta þau vel eða illa. Drengirnir hafa átt að verða menn, sem gætu orðið færir um að ryðja sér braut til gæfu og gengis. En stúlkurnar verða konur, sem hefðu sinn takmarkaða verkahring í búri og eldhúsi.“ Hún sagði störfum skilmerkilega skipt milli kvenna og karla. Flestar útivinnandi konur væru vinnu­konur, en aðrar stunduðu illa launaða erfiðisvinnu. Um aldamótin 1900 voru ljósmæður einu konurnar í opinberum störfum. Síðar komu hjúkrunarfræðingar í hópinn og þar næst kennarar. Í byrjun 20. aldar áttu giftar konur ekki að stunda launavinnu nema brýna nauðsyn bæri til. Tekjur eiginmannsins áttu að duga. Þessi viðhorf hindruðu ekki einungis giftar konur. Þau höfðu alvarleg áhrif á möguleika ógiftra kvenna. Litið var á launaða atvinnu fyrir konur sem tímabundið ástand því takmarkið væri hjóna­bandið. Viðtökur við fyrir­lestrinum voru góðar og Matthías Jochumsson hrósaði honum í langri grein í Fjallkonunni skömmu síðar.  

Kosningaréttur og náms og starfaréttur 

Upp úr aldamótunum 1900 fóru konur að færa hefðbundin kvenna­störf út af heimilunum einkum með því að bindast sam­tökum um mannúðar- og góð­gerðastörf. Á hinn bóginn beittu þær sér fyrir réttindum kvenna út á við. Einkum baráttu fyrir kosningar­rétti en einnig rétti til náms og starfa. Þetta voru meginatriðin í tilraunum kvenna til að styrkja stöðu sína utan heimilis og gegn hefðbundnum hugsunarhætti og viðhorfum til stöðu kvenna. Árangurinn lét þó á sér standa.  

Ein stúlka – 151 strákur

Á fyrri hluta 20. aldar voru tæki­færi flestum konum til náms aðeins fjarlægur draumur. Konur fengu rétt til að ganga undir próf í Lærða skólanum, Prestaskólanum og Læknaskólanum árið 1886. Þær máttu ekki sitja í skólanum og fengu hvorki rétt til námsstyrkja né embætta. Skólasókn þeirra varð því ekki mikil. Frá 1901 til 1910 lauk aðeins ein stúlka stúdentsprófi frá Lærða skólanum en 151 strákur. Á sama tímabili útskrifaðist 31 stúlka með kennarapróf frá Flensborgar­skóla en 57 piltar. Segja má að helsta tækifæri kvenna til mennta hafi verið að ná sér í kennarapróf sem tryggði þeim starfsréttindi.

Erfið barátta fyrir kosningarétti 

Baráttan fyrir kosningarétti var erfið. Hið íslenska kvenfélag, sem var fyrsta kosningarréttarhreyfing íslenskra kvenna var stofnað 1894. Ári síðar sendi félagið Alþingi áskorun um jafnrétti í öllum málum með undirskriftum fjölmargra kvenna. Konur fengu kosningarrétt til sveitarstjórna mun fyrr en rétt til að kjósa til Alþingis. Ekkjur og aðrar ógiftar konur, sem stóðu fyrir búi eða áttu með sig sjálfar fengu kosningarrétt til sveitarstjórna árið 1882 en kjörgengar urðu þær ekki fyrr en 20 árum síðar. Giftar konur fengu þennan rétt aldarfjórðungi síðar.

Kvenréttindafélag og verkakvennafélagið

Kvenréttindafélag Íslands stofnað árið 1907. Markmið þess var að konur fengju full stjórnmálaréttindi á við karlmenn, kosningarrétt, kjörgengi svo og rétt til embætta og atvinnu með sömu skilyrðum og karl­menn. Bríet Bjarnhéðinsdóttir var fyrsti formaður þess. Verka­kvennafélagið Framsókn var stofnað í Reykjavík árið 1914 og beitti Kvenréttindafélag Íslands sér fyrir stofnun þess.

Konur ekki undirbúnar fyrir skyldur

Samkvæmt stjórnar­skrár­frum­varpi, sem samþykkt var á Alþingi 1913 áttu konur og hjú 40 ára og eldri að fá kosningarrétt við stað­festingu stjórnarskrárinnar. Aldur­stakmarkið átti síðan að lækka um eitt ár árlega næstu 15 árin. Helstu rök þingmanna fyrir 40 ára ákvæðinu voru að mikið skorti á að konur væru búnar undir skyldur þær sem réttindunum fylgdu og því varhugavert að kasta þeim öllum allt í einu út á landsmálavígvöllinn. Frumvarpið um kosningarrétt kvenna og kjörgengi varð að lögum þann 19. júní 1915. Ingibjörg H. Bjarnason var fyrsta konan sem tók sæti á Alþingi. Hún flutti merkt frumvarp um skipun opinberra nefnda árið 1927. Í því fólst áskorun til ríkisstjórnarinnar um að konur fengju sæti í nefndum sem skipaðar væru á vegum þingsins og vörðuðu almenning. Hún sagði að konur hefðu beðið eftir því að vera kallaðar til samvinnu um fleira en það eitt að kjósa í þau 12 ár sem þær hefðu haft kosningarrétt, en án árangurs. Þessi tillaga hennar náði ekki fram að ganga á þingi. Ragnhildur Helga­dóttir var kosin forseti Alþingis fyrst íslenskra kvenna árið 1961. Hún var menntamálaráðherra 1983 til 1985 og heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra 1985 til 1987.  

Konan átti að vera gift

Þrátt fyrir þann árangur sem náðist með möguleikum kvenna til menntunar og kosningarétti var langt í land að þær stæðu jafnfætis körlum. Árum saman eldi eftir af hinum gamla hugsunarhætti Konan átti að vera gift og sinna húsmóðurstörfum og heimilishaldi. Á sjöunda áratug liðinnar aldar fór að hylla undir breytingar. Fleiri konur luku menntun og fóru út á vinnumarkað. Bæði giftar og ógiftar. Stóra sprengingu varð ekki fyrr en á áttunda áratugnum þegar konur fóru almennt að starfa utan heimilis. Kvennahreyfingar sem áttu norrænan uppruna bárust hingað til lands og Rauðsokkahreyfingin varð öflug.

Hámarkið 1974

Kvennabaráttan náði hámarki föstudagurinn 24. október árið 1975. Dagurinn var haldinn hátíðlegur með ræðum og söng á Lækjartorgi í Reykjavík og víðar á Íslandi. Einnig voru haldnar ráðstefnur þar sem stöður og kjör kvenna voru rædd og tillögur samþykktar. Um 90% kvenna hér á lögðu niður störf til að sýna fram á mikilvægi kvenna á vinnumarkaði og til að krefjast sömu réttinda og launakjara og karlar höfðu. Talið er yfir 25 þúsund konur hafi komið saman og íslensk kvenréttindasamtök vöktu athygli innanlands og í erlendum fjölmiðlum. Aðal­heiður Bjarnfreðs­dóttir, verka­kona kvenréttinda­­­frömuður og síðar Alþingis­­maður flutti ræðu á Lækjar­torgi í tilefni kvenna­frídagsins og sagði meðal annars. ,,Konan er að vakna. Hún veit að karlmenn hafa ráðið í heiminum frá því sögur hófust. Og hvernig hefur sá heimur verið? Hann hefur löðrað í blóði og logað af kvöl. Ég trúi að þessi heimur breytist þegar konur fara að stjórna til jafns við karla. Ég vil og ég trúi því að þið viljið það allar að heimurinn afvopnist. Allt annað eru stjórnmálaklækir og hræsni. Við viljum leysa ágreiningsmálin án vopna.“ Svo mörg voru þau orð.

Ingibjörg Sólrún ruddi brautina

Frá miðjum áttunda áratug liðinnar aldar hafa konur staðið nokkuð jafnfætis við karla er kemur að lagaumgjörð og regluverki. Baráttunni var þó ekki lokið með Kvennafrídeginum. Fáar konur voru í stjórnunarstöðum í atvinnulífi, í sveitarstjórnum eða áttu sæti á Alþingi. Ingibjörg Sólrún Gísladóttir varð borgarstjóri í Reykjavík 1994 og síðar Alþingismaður og utanríkisráðherra. Hún ruddi brautina áfram ásamt fleirum. Baráttan hélst það sem eftir leið 20. aldar og fram á þá 21. Eflaust má deila um hvort raunverulegu jafnrétti sé enn að fullu náð þrátt fyrir baráttu í meira en heila öld. En mikið hefur áunnist.